کد مطلب:2981 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:14

گنجینه پرسمان » اجتماعي و فرهنگي

تصميم دارم در آيندهء نزديك خود سازي كنم . لطفاً راه هاي آن را بيان كنيد.

خود سازي به معناي : ظاهر خود را آراستن و كوشش براي تهذيب اخلاق خويش است . دراصطلاح , به معناي تكميل و پرورش نفس و استفادهء بهينه از خواست ها و تمايلات به صورت همآهنگ و درجاي خود مي باشد.(1)

بنابر قول مشهور, انسان در ميان ساير حيوانات كه تك بعدي هستند, داراي دو بُعد مادي و معنوي (جسمي و روحاني ) مي باشد. بُعد مادي , بعد جسمي و حيواني و غرايز و تمايلات و جنبه هاي شهواني نيزناميده مي شود. بعد معنوي , بعد ملكوتي و انساني و تمايلات عاليهء انساني و فطري عقلائي نيز گفته مي شود.امتياز انسان بر ساير حيوانات , به خاطر داشتن بعد معنوي و روحاني مي باشد. وقتي انسان مي گويد: گرسنه ياتشنه هستم و يا خانه و ماشين و زن و فرزند و پول و مقام مي خواهم , خبر از بعد مادي و حيواني خود مي دهد ووقتي صحبت از شناخت و وجدان و ايثار و حقيقت خواهي و علم جويي و هنر دوستي مي نمايد, از بعدمعنوي و ملكوتي خود خبر مي دهد.

هر كدام از اين دو بعد نيازمند غذايي هستند كه با ديگري تفاوت دارند و غذاي جسم , ورزش و پياده روي وشنا و غذاهاي مقوي , مثل گوشت و شير و سبزيجات و آجيل و شيريني است , و غذاي روح , نماز و روزه و امربه معروف و عبادت و ارتباط با خدا و خواندن كتاب هاي مفيد و تلاوت قرآن و دعا و انفاق و گذشت و ايثار واصلاح ذات البين و تواضع است .

كسي كه مي خواهد خود سازي كند, بايد به هر دو بعد توجه كند و هر دو را هماهنگ , رشد و تعالي دهد,چون توجّه به يك بعد و غفلت از بعد ديگر, زيان غير قابل جبراني به بار خواهد آورد.

براي خودسازي , عالمان و فقيهان , عرفا و روان شناسان , به تناسب ديدگاه هاي خود, راه هايي ارائه نموده اند. روانشناسان به ابعاد تجربي پرداخته و راه هاي تجربي را پيشنهاد كرده اند. عارفان به لذّات روحي پرداخته و راه هاي رياضت و مكاشفه و شهود قلبي و رسيدن و چشيدن را پيشنهاد كرده اند. و زاهدان به جنبه هاي ديگر پرداخته و راه هاي عبادت و شب زنده داري را پيشنهاد نموده اند. ليكن همه در هدف اشتراك دارند و آن اين كه بايد نَفْس تهذيب شود و سير الي اللّه كند. نظر چند تن از بزرگان گذشته و معاصر را ذكرمي كنيم :

امام خميني (ره ): اولين قدم براي تهذيب نفس , تفكر است , و تفكر عبارت است از آن كه انسان لااقل در هرشبانه و روز مقداري ـ حتي اگر كم باشد ـ فكر كند.(2)

فكر دو نوع است : مخرب و سازنده . اگر فكر كند مرتكب اعمال غير قانوني و خلاف شرع و خلاف اخلاق بشود و از اين راه ها به لذات نائل گردد, اين فكر مخرّب است , ولي تفكر دربارهء عظمت و جلالت خدا ومخلوقات و نعمت هاي خدا و هدف آفرينشِ و انديشيدن در اين زمينه كه از كجا آمده ام و چرا آمده ام و سرانجام به كجا خواهم رفت و در جهان آخرت از من چه مي خواهند و چه نوع اعمال و عقايد و رفتارهايي در آن جابيش تر خريدار دارد, فكر سازنده است .

دومين قدم براي خود سازي ـ از ديدگاه امام ره ـ عزم و تصميم انجام واجبات و ترك محرمات و جبران آن چه در گذشته از واجبات ترك شده است ,(3) مي باشد.

امام در قدم هاي بعدي : مشارطه و مراقبه و محاسبه را پيشنهاد مي فرمايند. مشارطه آن است كه در ابتداي هر روز با خود شرط كند و عهد و پيمان ببندد بر خلاف دستورهاي الهي و دين مقدس گام بر ندارد.

مراقبه , آن است كه در تمام ساعات شبانه و روز مراقب و مواظب باشد بر خلاف شرط و پيماني كه بسته ,گام بر ندارد, چون يكي از نشانه هاي مؤمن اين است كه رعايت عهد و پيمان خود بنمايد (والّين هم لاءماناتهم وعهدهم راعون ).(4)

محاسبه , آن است كه در پايان هر روز بنشيند و حساب كند چقدر به عهد خود وفا كرده است . اگر ديد كاملاًموفق بوده و انحراف و كوتاهي نداشته است , از اين بابت خدا را شكر كند. در غير اين صورت غصه بخورد وناراحت شود و از خداوند عذر خواهي كند, چون خداوندِ بزرگ به همهء كارها و اعمالي كه به صورت آشكار وپنهاني انجام مي گيرد, آگاهي دارد. فكر نكند اگر گاهي بر خلاف شرط و عهد خود عمل كند, خداوند اطلاع ندارد. قرآن مجيد فرمود: .

گفتني است : بعضي را نيز اضافه مي كنند, و آن اين كه : اگر بر خلاف عهد خود گام برداشت , خود راسرزنش و ملامت نمايد و براي خود جريمه بنويسد, مثلاً بگويد: اگر يك بار بر خلاف شرطم عمل كنم , يك روزيا چند روز روزه بگيرم , يا چند تومان به فقير بدهم و يا فلان عمل خوب را براي رضاي خدا انجام بدهم .

امام محمد غزالي , يكي از عرفا و از معروف ترين علماي اسلام است , كه شهرتش شرق و غرب را فرا گرفته است . وي جامع معقول و منقول و رئيس جامع نظاميهء بغداد بود.(5) ايشان راه هاي خودسازي را چنين بيان مي كند:

اطاعت از فرامين و دستورهاي الهي ; ادب در حركات و سكنات و معيشت ; پاك كردن دل از اخلاق ناپسند;آراستن دل به اخلاق پسنديده .(6)

علامه حسن زاده آملي در مورد راه هاي خود سازي چنين توصيه مي فرمايد: 1 تلاوت و بهره مندي از قرآن ;2 دائم الوضو بودن ; 3 اعتدال در خوردن و آشاميدن , يعني نه آن قدر زياد بخورد كه به شكم درد مبتلا شود, ونه آن قدر كم بخورد كه قدرت بر انجام كاري نداشته باشد; 4 اعتدال در گفتار, امام علي 7فرمود: ; 5 محاسبهء نفس ; 6مراقبه ; 7 رعايت ادب اسلامي ; 8 عزلت و گوشه نشيني ; 9 تهجّد (شب زنده داري ) ; 10 تفكر و انديشيدن ;11 ياد خدا در همه حال بودن ; 12 رياضت ; 13 اقتصاد و ميانه روي در كارها; 14 تعظيم امر خالق و شفقت با خلق ; 15 تمسّك به ويژگي هاي عبادالرّحمن ;() قرآن مجيد در سورهء فرقان , آيات 63ـ 74حدود دوازده (پـاورقي 3.حسن زاده آملي , نامه ها ـ برنامه ها, ص 23ـ 26

ويژگي براي عبادالرّحمن ذكر كرده است كه در اين جا به اختصار آورده مي شود: برخي از اين صفت ها به جنبه هاي اعتقادي ارتباط دارد و يعضي جنبهء اخلاقي و برخي اجتماعي اند و قسمتي جنبهء فردي و بخش ديگرجمعي است و مجموع صفات به قرار زير است :

1 تواضع و فروتني و دور بودن از تكبّر و غرور;

2 حلم و بردباري در مقابل سخنان زشت و جاهلانه و برخوردهاي نابخردانهء افراد جاهل و نادان . مؤمنان ازكوره در نمي روند, بلكه با حلم و بردباري و بزرگواي از كنار جاهلان و سخنان و كردار آن ها رد مي شوند;

3 تهجّد و شب زنده داري , آن گاه كه ديگران خوابيده و در بستر به استراحت پرداخته اند, عبادالرحمن ,خواب را بر خود حرام كرده و بيدار شده و به عبادت خدا مي پردازند;

4 خائف و هراسناك , عبادالرحمن از مجازات و كيفرهاي الهي در جهان آخرت هراسناكند;

5 اعتدال در انفاق و كمك به مستمندان , نه آن گونه كه همهء دار و ندار خود را به بيچارگان و تهيدستان بدهند و در راه خدا انفاق كنند, و نه آن طور كه چيزي انفاق ننمايند;

6 معبودي جز خدا ندارند;

7 دستانشان بدون دليل به خون بي گناهان آلوده نيست ;

8 دامان عفتشان هرگز آلوده نمي شود;

9 شهادت باطل نمي دهند و حقوق ديگران را حفظ كرده و محترم مي شمارند;

10 هنگام برخورد با آيات الهي داراي چشماني بينا و گوشي شنوا هستند;

11 توجه خاصي به تربيت فرزند و خانواده دارند و خود را در اين راه مسئول دانسته و از خدا مي خواهندفرزندان را مايهء روشنايي چشمانشان قرار بدهد;

12 احساس مسئوليت در مقابل مردم مي كنند و نمي خواهند تنها گليم خود را از آب بيرون بكشند, بلكه مي خواهند غريق را بگيرند و از خداي بزرگ مي خواهند آنان را امام و پيشواي پرهيزكاران قرار بدهد.(7)

مراحل خودسازي

گفتني است خودسازي بايد مرحله به مرحله انجام بگيرد و سالك بايد پله به پله نردبان خودسازي را طي كند. انديشه وران فن براي خودسازي چند مرحله ذكر كرده اند كه ما به اختصار آن ها را ذكر مي كنيم : تخليه ,تجليه , تحليه و فنا في اللّه .

در مرحله اوّل (تخليه ), سالك مأموريت دارد باطن خود را از اخلاق و صفات زشت و رذيله مانند بخل وحسد و كبر و غرور و ريا و دنيا خواهي خالي كرده و ويروس هاي فساد را از آن بزدايد.

در مرحله دوم (تجليه ) وظيفه دارد درون را جلا داده و صيقلي كند, تا تمام ويروس هاي فساد از آن پاك شود.

در مرحلهء (تحليه ) به جاي ويروس هاي وجين شده , باغچهء دل و درون را با صفاتي مثل تقوا و تواضع وفروتني و ايثار و فداكاري و شجاعت و حقيقت خواهي زينت دهد و اين درخت هاي پاك را در آن غرس نمايد.(8)

بالاءخره بعد از طي مراحل سه گانه كارش به جايي مي رسد كه همه چيز را فاني در حق ببيند و وِرْد زبانش اين مي شود كه زن و فرزند و پول و ثروت و جاه و پُست و مقام و خانه و ماشين و زندگي و جسم و جان و كل هستي ,فاني شدني هستند; لذا ارزش ندارد انسان به آن ها عشق بورزد و به خاطر آن ها از حق و حقيقت و خدا غافل شود. در قرآن است : .(9)

(پـاورقي 1.لغت نامهء دهخدا.

(پـاورقي 2.چهل حديث , ص 1

(پـاورقي 3.همان , ص 7

(پـاورقي 4.مؤمنون (23 آيهء 8

(پـاورقي 5.مرتضي مطهري , آشنايي با علوم اسلامي ـ كلام و عرفان (انتشارات صدرا), ص 109

(پـاورقي 6.كيمياي سعادت .

(پـاورقي 7.مكارم شيرازي و جمعي از نويسندگان , تفسير نمونه , ج 15 ص 147ـ 168

(پـاورقي 8.علي قائمي , مباني تربيت و اخلاق اسلامي , ص 345ـ 346

(پـاورقي 9.الرحمان (55 آيهء 26ـ 27